De volmaakte dictatuur – Column Pieter Stuurman

Recentelijk kreeg ik van Shohreh Feshtali haar boek ‘Gesluierde Jaren’. Ik ken Shohreh via Café Weltschmerz waarvoor ze (net als ik soms) programma’s maakt. Ze is in 1993 op haar tweeëntwintigste gevlucht uit haar geboorteland Iran. In haar boek beschrijft ze haar tienerjaren, de vriendschappen en verliefdheden, perikelen met ouders en school. Op het eerste gezicht dus niks bijzonders, en je zou haast denken dat het om een chicklet romannetje zou gaan, ware het niet dat het zich afspeelt tegen de inktzwarte achtergrond van het Iran van na de islamitische revolutie (1979), waarbij de Ayatollahs de macht overnamen en een verschrikkelijke dictatuur vestigden die tot op de dag van vandaag standhoudt.

Deze column van Pieter Stuurman verscheen in De Andere Krant van 10 juni

Het boek vertelt het vanuit de beleving van een tienermeisje. De dagelijkse openbare executies, het stenigen van vrouwen, de zweepslagen en vele andere wreedheden vormen een ijzingwekkend contrast met tieneravonturen die eigenlijk heel normaal zijn. Het onschuldige verlangen van jongens en meisjes om elkaar te ontmoeten, al was het maar om een blik op te vangen of een paar woorden te wisselen, is door de voortdurende aanwezigheid van politie en verklikkers een levensgevaarlijke onderneming. Verraden of betrapt worden heeft enorme consequenties, en kan een leven compleet verwoesten. Het hele land is in de ijzeren greep van de angst. Het is een gruwelijke, klassieke en openlijke dictatuur waarbij fysiek geweld aan de orde van de dag is. En het is precies wat wij, westerlingen, ons voorstellen bij het begrip dictatuur.

Kort nadat ik het boek uit had, vond ik toevallig mijn exemplaar Aldous Huxley’s ‘Brave new world’ in de Nederlandse vertaling (‘Heerlijke nieuwe wereld’). Hij schreef het in 1932 en toen het na de oorlog opnieuw werd uitgegeven schreef hij in 1946 een nieuw voorwoord. Met het boek van Shoreh nog vers in het geheugen viel me daar deze alinea op:

“Er is natuurlijk geen reden waarom de nieuwe totalitarismen op de oude zouden moeten lijken. Regeren door middel van knuppels en vuurpeletons, kunstmatige hongersnoden, het gevangenzetten van velen, het deporteren van velen is niet alleen onmenselijk (…), het is aantoonbaar inefficiënt, en in een tijd van vergevorderde technologie is inefficiëntie een zonde (…). Een werkelijk efficiënte totalitaire staat zou een staat zijn waarin het almachtig bestuur van politieke bazen en hun leger van managers heerst over een bevolking van slaven die niet (met geweld – PS) gedwongen hoeven te worden (…)”.

Volgens Huxley is openlijk geweld dus hopeloos ouderwets als het gaat om de perfecte dictatuur. En daarmee zou een dictatuur zoals die in Iran dus eigenlijk een imperfecte, en dus zwakke dictatuur zijn. En dat klopt. Shoreh en haar vrienden vonden, ondanks de enorme risico’s, manieren om de tirannie te omzeilen en gehoor te geven aan hun menselijkheid. Het was gevaarlijk, maar mogelijk. In moderne, op technologie gebaseerde dictaturen zal het gewenste gedrag van mensen niet langer hoeven te worden afgedwongen door te dreigen met lijfstraffen en executies. Dat is maar arbeidsintensief en dus inefficiënt. Nee, die volmaakte dictatuur heeft dat allemaal niet nodig.

De volmaakte dictatuur behoeft geen gewapende milities die op straat controleren of mensen zich wel aan de voorschriften houden. De volmaakte dictatuur is op het eerste gezicht beschaafd. Daar bestaan geen openbare ophangingen. Niet omdat deze dictatuur meer mededogen heeft dan de ouderwetse dictaturen, maar omdat het overbodig is. In zekere zin is de nieuwe dictatuur meedogenlozer omdat er niet aan te ontsnappen valt. Het is een dictatuur die niet omzeild kán worden. Het is de technocratie die mensen in al hun doen en laten controleert en volautomatisch uitschakelt als hun gedrag onwelgevallig is, zonder ruchtbaarheid en openlijk fysiek geweld. Het is een dictatuur die door de meeste mensen nauwelijks opgemerkt wordt. Het is de dictatuur die zich nu (77 jaar nadat Huxley hem beschreef) aan het voltooien is.