Massavorming tijdens de ‘coronacrisis’: welk diepgeworteld gebrek houdt ons gevangen?

Een aanzienlijk deel van de bevolking accepteerde zonder slag of stoot de ingrijpende coronamaatregelen die een drastische beperking op onze bewegingsvrijheid en basisbehoeftes vormden. Deze maatregelen waren veelal gestoeld op foutieve cijfers en informatie waaraan context of bewijzen ontbraken. In een artikel gepubliceerd door Knack in 2020 vroeg Mattias Desmet zich af hoe een boodschap die door een massa gedragen wordt, zelfs als deze niet correct is, zo overtuigend kan zijn. Ook stelde hij de vraag: hoe komen ‘de experts’ ertoe om deze discutabele boodschappen die de massa zo beïnvloeden de wereld in te sturen? Het is de moeite waard dit artikel anno 2023 nog eens onder de loep te nemen, met de kennis van nu.

‘Massavorming rijst vaak op in een maatschappelijk klimaat verzadigd van onbehagen, angst en gebrek aan zingeving’ stelt Desmet. Hij legt uit dat in een dergelijke sfeer de bevolking zeer gevoelig is voor verhalen die de oorzaak van hun angst benoemen en op die manier een gemeenschappelijke vijand in het leven roepen -die vervolgens vernietigd moet worden. Volgens de theorie van Desmet bestond deze angst al voor de coronacrisis, maar was deze nog onbestemd in de maatschappij. We zien hoe bij aanvang van de pandemie angst werd toegekend aan het coronavirus, waarop deze op haar beurt zich tot de gemeenschappelijke vijand ontpopte. Het virus vormt zo een dekmantel voor een al bestaande, onderliggende angst -iets waar men hun angsten aan kan toekennen.

Het tweede punt dat Desmet wil inbrengen is dat het dit deel van de bevolking aan een bepaalde zingeving ontbreekt. De strijd tegen de gemeenschappelijke vijand vormt een missie die zingeving, energie en samenhang met zich meebrengt.

‘Massavorming rijst vaak op in een maatschappelijk klimaat verzadigd van onbehagen, angst en gebrek aan zingeving’ – Mattias Desmet

Interessant is dat bij aanvang van de crisis slechts het virus zelf de vijand was, waar het er nu duidelijk is geworden dat wie de gemeenschappelijke missie ondermijnt, ook tot vijand is verworden. Waar dus aan de ene kant zingeving ontstaat door samenhang en gemeenschap, wordt aan de andere kant door dezelfde bevolking tweedeling gecreëerd. Je hoort immers pas bij een groep mensen als er ook een andere groep mensen bestaat. Deze bijkomende vijand staat in hun ogen tussen hen en het voltooien van hun missie in en moet om het coronavirus te elimineren zelf ook geëlimineerd worden.

Desmet legt uit hoe een met groepsheroïek beladen missie in extreme gevallen de maatschappij in een soort roes kan brengen. Wanneer een massa dezelfde leus zingt, lost de stem van het individu daarin op. Het gaat er niet meer om wat er gescandeerd wordt, maar dat het samen gescandeerd wordt. Dit vormt wellicht een verklaring voor de foutieve informatie die door de massa wordt verkondigd en als een soort mantra wordt herhaald. Dit mantra vormt een blinddoek die alternatieve informatie, context of ander perspectief negeert. De omvang van het deel van de bevolking dat gehypnotiseerd lijkt te zijn is aanzienlijk genoeg om te kunnen stellen dat er een sprake is van een diepgeworteld, onderliggend probleem: het gebrek aan zingeving en saamhorigheid hebben een ‘externe locus of control’ nodig om deze een plek te geven.

Iets of iemand anders moet ‘de schuld’ krijgen van het eigen onbehagen. Zelf schuldig aan iets zijn moet natuurlijk te allen tijde worden vermeden. Het aanpraten van een schuldgevoel wordt dan ook veelal als tool ingezet om ‘de gezamenlijke missie’ te volbrengen. Dit zal echter altijd een vicieuze cirkel van symptoombestrijding zijn, wanneer men angsten en gebreken niet intern en bij de bron aanpakt.